[ Pobierz całość w formacie PDF ]
religijną t e o r i ę m o r a l n o ś c i (e t y k ę); łatwiej zaakceptować wizję Boga jako Pierw-
szej Przyczyny świata niż jako czynną i czujną bez przerwy Instancję Moralną, którą rzeczy-
wiście obchodzi codzienność każdej jednostki, a także problemy narodów, państw, konty-
nentów. (Nie potrafił zdobyć się na taką pewność boskiej wszechwiedzy i wszechobecności
Krzysztof Kamil Baczyński, spadkobierca Lieberta, gdy pisał w czasie wojny, że wszystko
Bogu nadaremno , i dodawał: Zostanę sam. Ja sam i ciemność ).
Zdawać by się mogło, że wiara Lieberta to gwarancja szczęścia. Tymczasem to nie szczę-
ście, lecz udręka. W życiu człowieka obserwowanego i ocenianego bezustannie z góry po-
jęcia prywatności, intymności, tajemnicy osobistej tracą sens. Wszędzie może przydarzyć się
błąd, który okaże się grzechem. To przeświadczenie zmusza ja liryczne w poezji Lieberta
do bezustannej samokontroli i samooceny. Ale samoocena i jej rezultaty także znane są
Bogu i oceniane w kategoriach skruchy lub pychy, szczerości lub nieszczerości. Nie ma
ucieczki. Wiara staje się ciężarem, rodzi znany dziejom religijności krzyk buntu:
Dokąd mnie będziesz gnębił, gniótł,
Smolisty stropie, smołą trwożył?
Rozdawco plag, szafarzu cnót,
Bezgwiezdny szpiegu boży
Przeczytaj całość cytowanego wyżej wiersza Lieberta Boża noc . Znawcy twierdzą, iż ad-
resatem lirycznym jest tu Bóg, przedstawiony jako tropiciel człowieka, nieustępliwy prześla-
dowca. To w naszej liryce, a osobliwie w polskiej świadomości religijnej, wizerunek Boga
rzadki, poetycko jakże sugestywny.
Ale czy wszystkie obrazy Bożej nocy wspierają tę interpretację? Tradycyjne wyobraże-
nia Boga mało mają wspólnego z takimi atrybutami, jak trzykrotnie przywalana smolą,
która koresponduje z wyrażeniem ciemny Sens Wszechrzeczy . Jeżeli rację ma krytyk, że w
wierszu Lieberta Koguty kogut to ptak piekielny , wysłannik szatana, dlaczego w Bo-
żej nocy ten sam motyw miałby diametralnie zmienić sens? Ina koniec: czy to logiczne, żeby
Bóg by własnym szpiegiem? A przecież właśnie tak, szpiegiem bożym , nazwano ty li-
ryczne tego wiersza. Masz do wyboru: uchylić wyrażone tu wątpliwości lub interpretację
Bożej nocy poprowadzić w innym kierunku. Może to wiersz o Szatanie, nie o Bogu?
Miejsce poezji religijnej
Nie znajdowała się ona w centrum ówczesnego ruchu poetyckiego, stanowi jednak zjawi-
sko na tyle się wyróżniające, że warte zastanowienia piszą o poezji religijnej Michał Gło-
wiński i Janusz Sławiński. Podobny sąd wypowiada Artur Hutnikiewicz: jego zdaniem poezja
religijna po 1918 roku nie osiągnęła może szczytów liryki rzymskiej Mickiewicza i dojrzałej
konsekwencji Norwida, grzeszyła niekiedy werbalizmem i pustą retoryką dewocyjnych ko-
munałów, ale w swych manifestacjach najdoskonalszych przemawiała językiem autentycznej
wiary, szczerości i prostoty. W wielogłosowym bogactwie poezji dwudziestolecia stanowiła
ton nie narzucający się, dyskretny, ale brzmiący wyjątkowo pięknie i czysto.
110
yródła cytatów:
J. Aukasiewicz Ruch i trwanie Jerzy Liebert. W zbiorze Poeci dwudziestolecia międzywojennego, op. cit., t. I.
T. Peiper Tędy, Nowe usta, op. cit.
A. Z. Makowiecki Zapomniany poeta ciemnej wyobrazni. W tomie: W. Sebyła Poezje zebrane. Warszawa 1981.
A. Hutnikiewicz Motywy religijne w polskiej poezji lat międzywojennych. W zbiorze Polska liryka religijna.
Redakcja S. Sawicki, P. Nowaczyński. Lublin 1983.
M. Głowiński i J. Sławiński Wstęp do antologii Poezja polska okresu międzywojennego. Wrocław 1987 (BN,
Seria I, Nr 253), t. I.
111
Poezja wobec rewolucji
Poezja jako retoryka
W poezji rewolucyjnej o kształtach wypowiedzi decyduje porządek krasomówczy. M i e j s
c e p o e t y k i z a j m u j e r e t o r y k a. Retoryka to wiedza doskonaląca umiejętność po-
zyskiwania zwolenników jakiejś idei. Znana starożytnym, już w epokach antycznych zawie-
rała porady dla mężów stanu, trybunów ludowych, głównodowodzących sił zbrojnych, pra-
cowników wymiaru sprawiedliwości, kapłanów, pedagogów, spiskowców dla wszystkich,
którzy pragnęli wpływać na bieg życia społecznego.
Przede wszystkim doradzała retoryka kto chce zmienić istniejący stan rzeczy, ten po-
winien przekonać słuchaczy, że j e s t z l e i t a k d a l e j b y ć n i e m o ż e. Im bardziej
sugestywny obraz zła potrafi mówca namalować słowem, tym pewniejszy jego sukces. Nale-
ży jednocześnie zarysować p e r s p e k t y w ę d o b r a (dostatku, sprawiedliwości, wolno-
ści). Kontrast między pięknym marzeniem a ponurą rzeczywistością wyzwoli poczucie
krzywdy. A gdy wzburzone masy zapytają: Któż ponosi odpowiedzialność za zło? to bę-
dzie właściwy moment, by wskazując winnych pobudzić ogół do czynu.
Jeśli harfa ma zakląć pioruny
Czytając wiersze wzywające do rewolucji, rozpoznajemy w nich większość omówionych
w rozdziałach wcześniejszych wariantów poetyckiego artyzmu. W arsenale pomieszanych
izmów można wyróżnić teksty o większej lub mniejszej zgodności celu ideologicznego z
językiem poetyckim. Niektóre poetyki nowsze i dawniejsze miały w swych założeniach p
o t e n c j a l n ą g o t o w o ś ć r e w o l u c y j n ą, czyli niezgodę na rzeczywistość zastaną i
nakaz radykalnych zmian. Z nowszych były to poetyki awangardowe. Jerzy Jankowski,
Bruno Jasieński, Anatol Stern potrafili ideę rewolucyjną wyskandować ( wyskandalizo-
wać ) na futurystyczną modłę. Inni rzecznicy Nowej Sztuki wydobywali ją z głębi między-
słowia (Julian Przyboś), wyrażali środkami skomplikowanych odmian awangardy (Marian
Czuchnowski). Z poetyk starszych, związanych z postawami buntowniczymi, a w Dwudzie-
stoleciu aktywizowanych dla wzbudzenia gniewu rewolucyjnego, największy sukces odniosła
poetyka romantyczna dzięki operującemu jej repertuarem środków po mistrzowsku, najwy-
bitniejszemu twórcy polskiej liryki rewolucyjnej Władysławowi Broniewskiemu (1897
1962), który pisał w programowym wierszu Poezja*:
Jeśli w pieśni potrzebna ci harfa,
jeśli harfa ma zakląć pioruny,
rozkaż żyły na struny wyszarpać
i naciągać, i trącać jak struny.
112
Od strofy trzeciej obraz poezji walczącej jest konstruowany głównie z elementów charak-
terystycznych dla romantyzmu. Wskaż cytaty z romantycznego języka poetyckiego (wyraże-
nia, rekwizyty, obrazy). Znajdz sformułowania, które są odwołaniami do romantycznej kon-
cepcji poezji.
Jeżeli cel propagandowy uzasadniał odwołanie do repertuaru poezji klasycystycznej, gdyż
zapewniało to komunikatywność, wówczas autor wiersza rewolucyjnego brał od neoklasyków
co trzeba (np. alegorię, odę, tren, stary schemat wersyfikacyjny itp.), nie krępując się tym, iż
klasycyzm w XX wieku powstał po to, by chronić wartości konserwatywne. Tak więc myśl o
potrzebie rewolucji wcielała się także w aforyzm, fraszkę i inne odmiany poezji epigramatycz-
nej, miewała kształty wiersza filozofującego, korzystała z dorobku kabaretowej satyry (zob.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]